Blogs

Leemedi le e leng lone ke lefe?

Ka Botswana o namile, ga a ka ke a mo tsamaya a bo a mo wetsa ka letsatsi, o ntse o tsweletse ka loeto lwa gagwe. O tsena dikgaolo le metse ka go farologana, a laela Batswana, a ba sadisa sentle. Re itse gore, Tautona o laela jaana ka e tlaa re kgwedi ya Moranang e rogwa, a bo a latlha teu, a neela yo mongwe go di etelela pele.

Go bua jaana, ga re reye a etelela tsone dikgomo tota tse di gogang koloi; re bua ka maemo a botautona. Re itse gore maemo a, ke a boeteledipele, mme e tlaa re ka yone nako eo, Tautona Khama a a tlogele, a neye yo mongwe go etelela Batswana pele. Ke sone se re reng, o tlaa bo a latlha teu, a e neela yo mongwe.

Gompieno re utlwa gore, e rile ka Labotlhano yo o fetileng, Tautona a bo a ne a le kwa Lerala/ Maunatlala go ya go sadisa sentle koo. Fela jaaka re ntse re utlwa go bolelwa ka mafelo a mangwe, ya bo e le boitumelo jo bogolo. Ga twe wa tshologa morafe go tla go mo tsamaisa sentle. E a re Motswana a loisa Setswana a re, ‘Kgaka ntsho e fofa, mebala re e bona e sule.’ E re a se tlhofofatsa a re, ’Motho o bolelwa a sule.’  Re itse gore, ga e re motho a sa tshedile, a bolelwe a siame, a le ditiro dintle. Go tlaa buiwa jalo fela fa a setse a ile, a re tlogetse. Ke gone e re re lela, re timole bohutsana ka go mmolela ka tsotlhe tse di molemo tse a neng a di dira kgotsa mekgwa yotlhe ya gagwe e mentle..

Go ya ka pego, morafe wa Lerala/Maunatlala wa se ka wa ya le mafoko a gore, mebala re e bona (kgaka) e sule. Wa tlhamalala, wa bolela Tautona Khama ka tsotlhe tse di molemo tse one o di bonang mo go ene.

Ga twe morafe wa galaletsa Tautona wa re, o diretse Batswana mananeo a a farologanyeng. Jaaka re itse, gare ga mananeo a, go a go tlhatlosa banana, go itirela dikgwebo, le a go tlamela bagolo le batlhoki. Mo gotlhe ga bonwa e le ditiro tse dintle tsa ga Tautona.

Mopalamente wa kgaolo le ene a se ka a dumela go salela kwa morago. Ga twe ene a bolela Tautona e le senatla, e bile a ka dira tiro nngwe le nngwe e a ka e rongwang fa a tlogela puso.  Godimo ga moo, a akgolela Tautona go tlotla molao motheo wa Botswana, le go o obamela, ka o tlogela tiro a sa kgoromediwe ke ope, ntswa mo mafatsheng mangwe go sa direge jalo.

Go ntse jalo. Re a tle re utlwe go twe, botautona bangwe, e a re ba lebile go rola marapo, ba lelele gore molao o fetolwe, o tle o ba letlelele go tswelela ba busa. Bangwe go twe ba ngakalale fela ba gane go tlogela tiro, mme go tloge go tsoge dintwa.

Rre Maele a itumelela gore, seo ga se a diregala ka morwa Khama. Mme Motswana mongwe le mongwe le ene a bo a ka se itumelela ka gone go ntse jalo, tiro e tshwanetse go amoganwa kana go dirwa ka go tlhatlologana. Fa e ne e le sengwe se sele, re bo re ne re ka nna ra re, ‘A se tle ka molomo,’ mme go nne monate.

Go begwa gore, ba nna ba tla ba bua, ba bolela bonatla jwa ga Tautona Khama, mongwe wa bone e le Rre Thebe Mogami, mopalamente wa pele wa Tswapong. Go bolelwa fa ene a ne a itumelela gore Tautona o diragaditse tsotlhe tse a neng a di solofetsa nako ele fa a newa teu. Mosimane o a rialo, a di kaele tsela. E re di setse di bonye tsela, di tlhatlosa ditlhako, a di latlhele teu, a palame koloi.

Pego ya loeto lwa ga Tautona kwa Tswapong, re ntse re e tlelwa ke Dikgang (Daily News/ Tlhakole 12 2018). Fa e bega ka fa morafe o neng wa bua ka Tautona ka teng, Dikgang(Daily News) ya re;

‘Dibui ka go farologana ba ne ba leboga Tautona Khama go bo a rutile Batswana mowa wa lerato le kutlwelobotlhoko.’

Mafoko a, a tlhamaletse, a akgola Tautona, ga re nyatse sepe mo go one. Mme fa re tlhoma seele se matlho, re bona mafoko ke ao a mabedi. Lefoko la ntlha ke ‘dibui’ e le leina (noun), le lengwe ke ‘ba,’ e le leemedi. Gompieno kgang ya rona e tla e le potso gore, a lefoko ‘dibui’ le dumalana kana le tsamaelana le leemedi ‘ba?’ Ga re itse gore wena o tlaa reng, mme Mmualebe ene a re, ‘Nnyaa, mafoko a, ga a tsamaelane. ’

Fa ba ruta ba tlaa re, lefoko ‘dibui’ ke sediri (subject). Ke selo se se dirang tiro e go buiwang ka yone, tiro ya go leboga. E re ba tswelela ba re, lefoko ‘dibui,’ le tshwanetse go latelwa ke leemedi le le dumalanang nalo, e leng ‘di.’ Ba re, seele sele se tshwanetse gore se re ‘Dibui ka go farologana di ne tsa …..’  e seng ‘Dibui…..ba ne ba…..’

Gone ka re bua ka batho, re ka amogela gore go twe ‘ba….’ Mme tota, leemedi la nnete e tshwanetse go nna ‘di,’ le emela ‘dibui.’ 

motshwanes@yahoo.com